Związki frazeologiczne pochodzące ze starożytnej Grecji

 

chimeryczny charakter- od Chimery, potwora, łączącego cechy lwa, kozy i węża. Przenośnie: kapryśny, dziwaczny, nieprzewidywalny;

beczka Danaid – niekończąca się i bezowocna praca.Danaidy musiały w Tartarze napełniać wodą beczkę z przedziurawionym dnem.

odradzać się jak Feniks z popiołów – odradzać się z nicości.Feniks był mitycznym ptakiem, który żył kilkaset lat, po czym spalał się na stosie i powstawał z popiołów na nowo, odmłodzony.

powrót do Itaki - z "Odysei". Przenośnie: powrót do ojczyzny, domu;

jabłko niezgody- jabłko z napisem "Dla najpiękniejszej" rzucone przez boginię niezgody, Eris. O rozstrzygnięcie sporu, która z bogiń: Hera, Atena czy Afrodyta ma je otrzymać, poproszono Parysa. Ten w zamian za obietnicę otrzymania za małżonkę najpiękniejszej kobiety, Heleny - oddał je Afrodycie. Przenośnie: źródło, przyczyna sporu, poważnych konfliktów;

koń trojański- pod koniec 10 roku wojny Grecy, pozorując rezygnację z oblężenia, opuścili podzamcze, pozostawiając olbrzymiego, drewnianego konia. Trojanie wprowadzili "dar" do miasta, nie wiedząc, że kryje się w jego wnętrzu oddział rycerzy achajskich. Ci, pod osłoną nocy, otworzyli bramy miasta, co doprowadziło do upadku Ilionu. Przenośnie: podstępny, niebezpieczny dar, ukryte niebezpieczeństwo, chytry podstęp;

kraina cieni- Hades. Przenośnie: świat umarłych, niewidzialnych;

znaleźć się w labiryncie- budowla o niezwykle skomplikowanym układzie korytarzy, która na polecenie Minosa została zaprojektowana i zbudowana na Krecie przez Dedala. Budynek stał się miejscem zamieszkania Minotaura;

męki Tantala– kara, jaka spotkała króla, który za swoje przewinienia został strącony do Tartaru, gdzie doznawał straszliwych mąk. Cierpiąc głód, nie mógł dosięgnąć owoców wiszących nad jego głową, umierając z pragnienia nie mógł napić się wody, w której był zanurzony po kolana, tuż nad nim chwiał się głaz, grożąc mu w każdej chwili zmiażdżeniem. Synonim cierpienia, od którego nie ma ucieczki;

w objęciach Morfeusza – we śnie. Morfeusz był bogiem snu.

nić Ariadny- dar królewny kreteńskiej, który umożliwił Tezeuszowi odnalezienie drogi powrotnej z labiryntu. Przenośnie: sposób na wyjście z trudnej sytuacji;

nić żywota- Mojra Kloto przędzie niż żywota (według Hezjoda). Przenośnie: los, przeznaczenie;

Nike - symbol zwycięstwa, tryumfu oraz istoty, która niesie szczęśliwą wieść o wygranej. Jej posąg umieszczano na dziobach okrętów;

Olimpijski spokój- w czasie starożytnych igrzysk przerywano walki i wojny. Przenośnie: powaga, panowanie nad emocjami;

woda letejska- od Lete, rzeki zapomnienia w Hadesie. Przenośnie: rzeka zapomnienia, niepamięci;

Pegaz - skrzydlaty koń Zeusa (od uderzenia jego kopyta miało wytrysnąć źródło Hipokrene, z którego woda dawała natchnienie poetom); dosiąść Pegaza - próbować sił w poezji, pisać wiersze;

wierna jak Penelopa- Penelopa, żona Odyseusza, czekała wiernie na jego powrót dwadzieścia lat;

pępek świata- według mitów świątynia w Delfach miała być środkiem świata. Przenośnie ironicznie: najważniejsza osoba, rzecz;

piękna Helena- żona Menelaosa, króla Sparty. Jej porwanie stało się bezpośrednią przyczyną wojny trojańskiej;

Pole Elizejskie- miejsce biesiad w krainie wiecznej szczęśliwości, raj;

puszka Pandory- z mitu o Pandorze. Gdy bogowie zesłali na ziemię Pandorę, pierwszą kobietę, wyposażyli ją w tajemniczy pojemnik, który zabronili otwierać. Pandora nie posłuchała nakazu i namówiła męża do otwarcia puszki, w której, jak się okazało, ukryte były wszystkie nieszczęścia i choroby. Przenośnie: spotęgowane zło, nieszczęście, przykra i nagła niespodzianka;

pyrrusowe zwycięstwo- od imienia króla Epiru, Pyrrosa. Przenośnie: zwycięstwo opłacone nadmiernymi ofiarami;

Sfinks- potwór o ciele lwa, twarzy i piersi kobiecej i skrzydłach ptaka. Porywał ludzi i rzucał w przepaść, oznajmiwszy wpierw, że będzie tak czynił, póki ktoś nie rozwiąże jego zagadki. Wybawicielem Teb został Edyp;

strzały Erosa- strzały przeszywające serca, rozbudzające różne uczucia;

tytaniczna praca - wyczerpująca, bardzo ciężka praca;

wejść na Parnas- górę Parnas uważano za siedzibę poezji i muzyki. Przenośnie: osiągnąć sukces (np. literacki);

z tarczą albo na tarczy- z Plutarcha; spartańska matka w ten sposób zwracała się do syna idącego na wojnę, słowa te oznaczają: zwycięż albo padnij;

paniczny strach- niepohamowany, nagły, często nieuzasadniony strach, przerażenie; takie uczucia wzbudzał w ludziach koszmarnie brzydki grecki bóg pasterzy - Pan;

pięta Achillesa- matka herosa, boginka morska Tetyda, aby zapewnić synowi nieśmiertelność, wykąpała go w źródle uodparniającym ciało na wszelkie rany. Jednak zanurzając dziecko, trzymała je za piętę, która pozostała nieodporna. Przenośnie: słaby punkt;

róg obfitości- róg mitycznej kozy Almatei, której mlekiem został wykarmiony Zeus. Młody bóg pobłogosławił róg, który od tej pory napełniał się wszystkim, czego zapragnął ten, kto go posiadał; symbol bogactwa, niewyczerpanych zasobów;

stajnia Augiasza- oczyszczenie stajni nie uprzątanej przez 30 lat było jedną z 12 prac Heraklesa. Przenośnie: miejsce szczególnie zaniedbane, chaos;

syzyfowa praca- bezowocna, daremna praca. Król Koryntu uchodził za "najbardziej przebiegłego ze śmiertelników", nie tylko nie bał się bogów, ale potrafił ich przechytrzyć (ujawniał boskie tajemnice, uwięził bożka śmierci Tanatosa, wymknął się z Hadesu i żył długie lata na ziemi). Za karę musiał wtaczać głaz pod górę, a gdy ten był u szczytu, spadał i Syzyf od początku podejmował wysiłek;

węzeł gordyjski- kunsztowny węzeł z łyka złożony w świątyni Zeusa przez Gordiosa I. Przenośnie: zagmatwany problem, skomplikowana sprawa;

wyrocznia delficka- świątynia Apollina w Delfach. Przenośnie: wizja, jasnowidzenie;

drakońskie prawo- prawo niezwykle surowe, mające charakter zemsty. Określenie wywiedzione od imienia prawodawcy i reformatora, Drakona;

wyprawa po złote runo- po złote runo baranka boskiego pochodzenia postanowił wyruszyć Jazon. Zorganizował drużynę (Argonauci) i z pomocą Medei zdobył je.;

złote jabłko- jabłko z napisem "Dla najpiękniejszej" rzucone przez Eris, by skłócić obecne na weselnej uczcie Herę, Atenę i Afrodytę. Parys, w zamian za obietnicę zaślubienia najpiękniejszej kobiety, Heleny, ofiarował je Afrodycie.

 

 

 

Biblizmy– związki frazeologiczne mające swoje korzenie w Biblii

 

Arka Przymierza– symbol porozumienia, braterstwa, bożej opieki

beniaminek– najmłodsze dziecko, ulubieniec, faworyt, pupil

chleb powszedni- rzecz codzienna, zwyczajna

ciemności egipskie- nieprzeniknione ciemności

cierniowa korona– symbol męki, cierpienia

cierń w oku- dokuczliwa, dręcząca, zbędna rzecz

Dawid i Goliat– pojedynek dwóch osób, w którym spryt i mądrość zwyciężają brutalną siłę

dobry pasterz– osoba zaradna, dbająca o podwładnych

dom zbudowany na piasku– rzecz niepewna, nie mająca solidnych podstaw

Dzień Gniewu– dzień sądu, rozliczenia

droga krzyżowa– określenie życia pełnego trosk, udręczeń, problemów, trudności

gałązka oliwna- symbol nadziei, przymierza

głos wołającego na pustyni ( lub na puszczy) - daremne apele, nie wysłuchane, pozostające bez odzewu.

hiobowe wieści– wiadomość zła, tragiczna

jabłko Adama– chrząstka tarczowata, tworząca wyniosłość krtaniową u mężczyzn; przenośnie coś dławiącego, przeszkadzającego

jeźdźcy Apokalipsy– zwiastuny nieszczęścia, końca, zagłady

judaszowe srebrniki- zapłata otrzymana za zdradę, haniebnie zarobione pieniądze

kainowa zbrodnia– bratobójstwo

kainowe znamię- piętno zbrodniarza, bratobójcy

kamień węgielny– podstawa czegoś

kolos na glinianych nogach– coś pozornie potężnego, nie mającego solidnych podstaw

kozioł ofiarny– osoba obarczana winą, oskarżana o złe uczynki, których niekoniecznie się dopuściła.

kraina mlekiem i miodem płynąca– kraina żyzna, urodzajna, bogata

krzew gorejący– cudowny znak

lata tłuste i chude– czasy powodzenia, dobre obfite, bogate i następujący po nich okres kryzysu, upadku

manna z nieba- nieoczekiwany dar, zysk, ratunek w trudnej sytuacji

matuzalowy wiek albomatuzalowe lata – bardzo podeszły wiek, późna starość

miska soczewicy– coś mało wartościowego, za co oddaje się coś o dużym znaczeniu

miłosierny Samarytanin- człowiek bezinteresowny, pomocny, miłosierny, nieobojętny

mury Jerycha- przeszkody dające się łatwo obalić, rozsypujące się w proch

niebieski ptak– człowiek żyjący z pracy innych, lekkoduch, darmozjad

niewierny Tomasz– niedowiarek, człowiek nieufny, sceptycznie nastawiony

niewola egipska– przymusowe uwięzienie, ciężka, niewolnicza praca

palec Boży- znak, napomnienie, ostrzeżenie

plagi egipskie– dotkliwe wydarzenia, klęska, kara

płacz i zgrzytanie zębów- cierpienie, spóźniony żal za winy

pocałunek Judasza- fałszywa, obłudna uprzejmość, zdrada

przechodzić Gehennę– być uczestnikiem straszliwych wydarzeń, wielkie i długotrwałe cierpienia psychiczne i fizyczne, męczarnie

rzeź niewiniątek– zabijanie niewinnych

salomonowa mądrość– legendarna, niezmierna mądrość

salomonowy wyrok– wyrok mądry, sprawiedliwy, choć o zaskakującej formule rozstrzygnięcia 

sądny dzień– popłoch, zamieszanie, lęk wywołane przez nieoczekiwaną kontrolę

siódma pieczęć– ostateczna tajemnica

sól ziemi– składnik najważniejszy, nieodzowny

syn marnotrawny- człowiek, który zawinił, lecz w porę opamiętał się i nawrócił

trąba jerychońska– krzykacz, głupiec

ucho igielne– bardzo wąskie przejście; trudności w przejściu z jednego etapu życia do następnego

wdowi grosz- ofiara lub dar okupiona wieloma wyrzeczeniami, ostatnie pieniądze przeznaczone na szlachetny cel

wieża Babel-zamęt, chaos, bałagan, zamieszanie

wilk w owczej skórze– człowiek podstępny, obłudny, udający dobrego

wszystkie znaki na niebie i ziemi– zwiastun, wskazówka

zakazany owoc– rzecz niedozwolona i przez to pociągająca

ziemia obiecana– przyobiecana nagroda, szczęście

złoty cielec– bożek, obiekt próżnego kultu

żona Lota– kobieta ciekawska

 

 

Zwroty:

budować na opoce- mieć solidne podstawy do robienia czegoś, być dobrze przygotowanym

być jak z krzyża zdjętym- być obolałym, cierpieć

być na świeczniku– zajmować wysokie stanowisko, być wysoko w jakiejś hierarchii

chodzić krętymi ścieżkami– wybierać niekoniecznie proste rozwiązania sytuacji

chodzić po wodzie– dokonywać rzeczy niemożliwych

dwóm panom służyć- żadnemu nie służyć do końca

mieć z kimś pański krzyż- cierpieć przez kogoś udręki, kłopotać się z kimś

nadstawić drugi policzek– nie odpowiadać przemocą na przemoc

oddać coś za miskę soczewicy- oddać coś niezwykle cennego za bezcen

odsyłać kogoś od Annasza do Kajfasza– kierować kogoś do różnych osób, instytucji , nie pomagając w załatwieniu sprawy

przenieść się na łono Abrahama– umrzeć

rozdzierać szaty nad kimś /nad czymś– lamentować, ubolewać z jakiegoś powodu

rzucać kamieniem w/na kogoś– gardzić kimś, potępiać kogoś

rzucać perły przed wieprze- ofiarowywać coś cennego osobie, która nie umie tego docenić.

służyć mamonie– być materialistą, zabiegać tylko o dobra doczesne

umywać od czegoś ręce- nie brać za coś odpowiedzialności, odcinać się od czegoś

wypić kielich goryczy– cierpieć, znosić udręki, przeżywać trudną sytuację

zmienić się w słup soli–zamrzeć w bezruchu, skamienieć z wrażenia lub przerażenia

 

Frazy:

Mowa jest srebrem, milczenie złotem.

Widzi źdźbło w cudzym oku, a w swoim belki nie widzi.

Oni wiatr sieją, zbierać będą burzę.

Nie samym chlebem człowiek żyje.

Czuwajcie więc, bo nie znacie dnia ani godziny.

Nikt nie jest prorokiem we własnym kraju.

Oddajcie cesarzowi co cesarskie, Bogu co boskie.